ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ

Шул ук өй эче. Пәрдә ачылганда Ганс һәм иптәшләре радио тыңлап утыралар.

Ганс (радионы көйләп). Москва сөйли, иптәшләр, Москва!

А м а л и я   (яңгыраткычка таба  якыная).

Радио (сөйли). Бүген пролетариат Ватанының ирекле хезмәт ияләре Май бәйрәмен үткәрәләр.

Карл. Ә безнең Германиядә Майны бәйрәм итү тыелды.

Радио. Көләч йөзле, шат күңелле корыч колонналар Кызыл мәйдан аша агылалар. Бүген совет халкы үзенең сугышчан көчләренә смотр ясый.

А м а л и я. Ганс, әкеренәйтә төш. Москваны тыңлаганны ишетә күрмәсеннәр, сизсәләр беләсең бит ни булганын.

Ганс. Әх, хәзер Советлар Союзында булсаң иде. Көләч йөзле, бәхетле дуслар белән бергәләп, шатланып бәйрәм итсәң иде. Корыч колонналарның берсенә кушылып кызыл мәйдан аша үтсәң иде. Мавзолей трибунасында елмаеп басып торган бөек Сталинны күрсән иде.

                                          Балалар шатланышалар.

Карл (стенадагы сәгатъкә каран). Безгә кузгалырга вакыт икән.

Я мал и я. Киттек, иптәшләр.

Карл. Ә безнең коммунистлар партиясенең радио тапшыргычы эшлиме?

Ганс. Эшли, иптәшләр, эшли, фашистларның аны никадәр тырышып эзләүләренә карамастан, ул эшли. (Радионы башка дулкынга көйли.)

Радио. Германия халык фронты яши. Никадәр генә кысмасыннар, никадәр эзәрлекләмәсеннәр, без үзебезнең эшебезне дәвам итәбез.

Ганс (радионы туктатып). Кулыгызга сачоклар, корзинкалар тотыгыз. Коллекция төзәргә, гербарийләр җыярга баручы балалар төсле булыйк.

Карл. Без хәзер.

Амал и я. Майга багышланган сбор табигатькә экс­курсия төсендә үтәчәк.

Карл. Әйдәгез, киттек.

Га н с. Бер минутка гына туктагыз. (Үз кроватендагы бер мендәрнең тышын салдыра, кызыл сүрүле мендәргә стакан, белән су сибә. Башкалар гаҗәпләнеп, аптырап, каран торалар.)

Карл. Әллә мендәр дә аласыңмы?

Ганс. Бөек бәйрәмгә бездән кызыл байрак, иптәшләр! (Мендәрне ачык тәрәзә төбенә куя.)

А м а л и я. Ха. Ну шәп иттең.

   Бар да чыгалар. Бераздан сөйләнә-сөйләнә ишектән Клара керә, кулында корзинка.

Клара. Мең ләгънәт яусын бу фашистларга. (Пауза.) Розадан да хат-хәбәр юк, әллә тоттылармы икән? Исәнме икән, балакаем? Әх, син, хәзергә хыялда гына булган гүзәл тормыш, күрербезме икән без сине! (Уйлый.)

                                 Звонок шалтырый, ишектән штурмовик керә.

Клара  (халыкка карап). Тагын тентергә килгәннәр.

Штурмовик (кесәсеннән трубкасын алып, ашыкмый гына тәмәке тутыра.) Кызыл флаг элеп бәйрәм итәбез диген ә?

Клара. Ничек инде ул алай?

Штурмовик (ачык тәрәзәгә күрсәтеп). Ә теге нәрсә соң ул?

Клара. Нәрсә булсын, тәрәзә.

Штурмовик. Аның төбендә нәрсә бар?

Клара. Мендәр.

Штурмовик. Аның тышы ни төсле?

Клара.  Кызыл.

Штурмовик. Кызыл шул менә. Капкагызга кызыл байрак эләргә мөмкин булмагач, тәрәзәгә кызыл тышлы мендәр куеп, майны бәйрәм итмәкче буласыз. Хәзәр үк алып ташлагыз!

Клара. Киптерелергә куелган бит  ул.

Штурмовик. Карышмаска, хәзер ук алып ташларга!

Клара. Менә, юеш мендәр генә ич ул. Ярый-ярый, сезнеңчә булсын. (Мендәрне алып кроватька кун.)

Штурмовик мыекларын бөтереп,   җиңүенә бик   канәгать кыяфәт белән, карангалап                                     чыгып китә.

Клара. Куян йөрәкләр, бер мендәр турында никадәр тавышлана бит, ә?

                       Кулына корзинка тоткан Ганс көлә-көлә кайтып керә.

Ганс. Ха! Әз генә таламады бит!

Клара. Нәрсә талый язды? Этме? Саклан, күгәрченем, котырган эт булмасын.

Ганс. Эт түгел, әби, ата күркә. (Көлә.)

Клара. Ата күркә? Шәһәр урамына нигә чыгарганнар аны? Берәрсе тотып суяр әле үзен!

Ганс. Муенымдагы кызыл шарфыма бәйләнде бит: „Май бәйрәме итеп, юри тагып йөрисез сез аны!" ди.

Клара (төшенеп). Ә, әнә нинди күркә икән әле ул. Берсе монда кереп минем дә башымны әйләндереп бетерде.

Ганс, Тәрәзәдәге мендәргә бәйләндеме әллә?

Клара. Әйе, мендәргә бәйләнә.

Ганс (корзинкасына күрсәтеп). Беләсеңме, әби, минем сумкада нәрсәләр бар?

Клара. Белмим шул, күгәрченем.

Ганс. Алай да әйтеп кара әле.

Клара. Икмәк?

Ганс. Юк, ашау әйбере түгел.

Клара. Ялай булса, газеталар.

Ганс. Якынына килдең, ләкин газеталар түгел - брошюралар. (Сумкасын, ачып, кулына бер брошюра алып.) Менә монсы Коминтерн конгрессында иптәш Димитров сөйләгән доклад.

Клара. Кайда, кайда? (Өстәлдәге күзлеген киеп, брошюраны карый башлый. Брошюраны укъш да кычкырып көлә.) Бу бит кулинариядән кулланма! Котлет пешерергә өйрәткән китап.

Ганс. Эчен ачып кара син аның, әби.

Клара (китапның бер битен ачып). Йорт хозяйкаларына файдалы киңәшләр. (Көлә.) Син ахры ялгыш алып кайткансың, күгәрченем, һаман шул ич...

Ганс (җитди). Тагын бер-ике битне ач, әби.

Клара (Китапны ачып). Ә... чыннан да шулай икән... Нигә соң аны болай итеп эшлиләр?

Ганс. Синең шул, әби, газета сатучы булып эшләгәнең юк. Эшләгән булсаң, белер идең. Минем өчен бер дә гаҗәп түгел. Әби, син аларны яхшы сакла.

Миңа аны, тиешле урынына илтеп тапшыру өчен, сбордан биреп җибәрделәр. (Пауза, уңайсызланып кына.) Минем ашыйсым килә, әби, берәр нәрсә бармы?

Клара. Әз генә икмәк бар, башка берни дә юк, күгәрченем.

Ганс (шкафтан икмәк кисәген альт килеп, урталайга бүлеп, берсен кире илтеп куя). Мин әни калдырган адрес белән барып чыгыйм, әбекәем. Ә син, әби, (сумканы күрсәтеп) бу әйберне ерак җыя күр. (Язу өстәлендәге бер калын китапны актарып, аннан бер язу тартып ала.) Менә ул әни калдырган язу. (Укый.) Вилһельмштрассе- 12, подъезд - 2, квартира 225, озын мыеклы, Альфред дигән швейцарны күрергә, „Мин Эрнст абыйга" дияргә. Ярый, мин киттем, әби, хәзер кайтырмын. (Ашыгып чыгып барганда кире кайтып.) Син, әбекәй, теге әйберне ераграк җыя күр.

Клара. Ярый-ярый, тыныч бул, балакаем. (Уйлана башлый.) Улымны сугышта үтерттеләр. Киявемне кон­центрация лагерында черттеләр, олы кызымны каядыр сөрделәр. Шулай ук соңгы кошчыгым Розаның да башына җиттеләр ахры. (Елый.) Эх, Роза, киттең дә безне оныттын, хат кына да язмыйсың бит! (Пауза.) Тукта, нигә мин аны гаеплим? Роза ул бервакытта да безне онытачак түгел. Бәлки хат язарга аңа бөтенләй мөмкин дә түгелдер. Бәлки инде ул Гестапо тырнагына эләккәндер? Кем белсен, бәлки инде ул дөньяда да юктыр! (Елый. Звонок шалтырый. Клара, ашыгып-ашыгып, бро-шюралар тутырылган сумканы пичкә тыгып куя. Күзләрен сөртә-сөртә ишекне барып ача. Ишектән хәрби формадан Беренгард керә. Клара аптырап кала.)

Клара (халыкка карап). Розаны эләктергәннәр ах­ры, тагын тентү...

Беренгард. Хәерле кич, фрау Клара.

Клара (уңайсызланып). Сезгә дә.

Беренгард. Гафу итәсез, ялгышмасам, мин хәзер Роза Шварц квартирасында?

Клара (уңайсызланып). Әйе, ул элек  биредә тора иде, ә хәзер күчте.

Беренгард. Күчте димәгез. (Әкрен генә итеп.) Революцион эш белән башка шәһәргә китте диегез.

Клара. Нинди эш белән киткәндер, ансы безгә билгеле түгел.

Беренгард. Мин сезгә йомыш белән килгән идем. Мин партия оешмасыннан. (Кулындагы перчаткасын сала, уң кулының имән бармагында балдак. Клара аны күреп ала.)

Клара. Гафу итәсез, балдагыгыз бик ялтырый икән.

Беренгард. Мин аны әниемнең истәлеге итеп, киеп йөрим.

Клара (ачыла, кулын сузып). Алай   булса,   яңадан күрешик. Рәхим итәсез, утырыгыз, утырыгыз.

Беренгард. Рәхмәт.

Клара. Розадан бер дә хат-хәбәр юк, исәнме икән ул?

Беренгард. Роза исән.

Клара. Исән?

Беренгард. Әйе, сезгә менә аңардан кечкенә генә бер хат та бар.

Клара (хатны тиз генә  алып укый, укыган  саен йөзе ачыла бара). Мең-мең рәхмәтләр сезгә. (Беренгардның кулын  кыса.) Карт   ананы  шатландыруыгыз   өчен рәхмәт. Димәк, Роза исән, бу минем өчен иң зур шатлык.

Беренгард. Шатлык хисе белән онытылып, тынычланырга ярамый. Аннан да мөһимрәк  мәсьәләләр бар.

Клара. Сөйләгез, күгәрченем, сөйләгез, рәхәтләнеп тыңлыйм.

Беренгард. Монсы бик рәхәтләнеп тыңларлык түгел. Тиңдәше күрелмәгән коточкыч бер җинаять хәзерләнә.

Клара. Нинди җинаять?

Беренгард. Ләкин аларның планнары сизелде. Клара. Нинди җинаять соң ул, кошчыгым, кемнәр хәзерлиләр аны?

Беренгард. Безгә ашыгыч рәвештә аларга каршы чара күрергә кирәк.

Клара. Ах, ерткычлар, ни эшләмәкче булалар соң?

Беренгард. Розаның   улын   урламакчы   булалар.

Клара. Розаның улын, минем күгәрченем   Гансны, нигә кирәк булган ул аларга?

Беренгард. Әйе, Гансны тоткын итеп, Розаны кулга төшермәкче булалар алар.

Клара. Явызлар, минем соңгы күгәрченемне дә... (Елый.)

Беренгард. Монда елау файда бирми, фрау Клара, безгә ашыгырга кирәк. (Куен кесәсеннән блокнот чыгарып, кәгазъ ерта да яза.) Ганс кайтуга менә шушы ад­рес буенча йөгерсен. (Кларага язуны бирә.)

Клара. Чын күңелемнән рәхмәтләр укыйм мин сез­гә, күгәрченем.

Беренгард (сәгатенә карый). Миңа вакыт.

Клара. Бераз утырыгыз.

Беренгард. Рәхмәт. Менә болар сезгә бераз ярдәм.

Клара (шатланып). Нигә миңа шул кадәр, моның яртысы да житәр. Башка кирәкләрегезгә тотыгыз.

Беренгард. Бер дә күп түгел, шулай тиешле табылды.

Клара. Нинди генә рәхмәтләр укыйм икән мин сез­гә, күгәрченем.

Беренгард. Бу рәхмәтләрегез сезнең, фрау Клара, Германиянең бөек Коммунистлар партиясенә әйтелергә тиеш.

Клара. Дөрес, бөтенебезне дә якты азатлыкка җитәкләүче партиягә әйтелергә тиеш бу рәхмәт.

Беренгард. Ярый, фрау Клара, миңа китәргә рөхсәт итегез.

Клара. Безне шатландыруыгызга бөтен йөрәгемнән тагын бер кат рәхмәт. (Беренгардның кулын кыса.) Розага ничек хат язып булыр икән, улым? Бу шатлыгыбызны аңа да белгертәсе иде, ул да тыныч булсын.

Беренгард. Хатыгыз булса, миңа шул элеккеге адрес белән тапшырырсыз. Ярый, хәзергә хушыгыз. (Ишеккә таба атлый да, кире кайтып.) Ләкин Ганс мәсьәләсенең җитди икәнлеген хәтерегездән чыгара күрмәгез. Хушыгыз.

Клара (кул сузып). Хушыгыз. (Беренгард чыга.) Ничек әле, „бик җитди мәсьәлә" диме? (Уйлый.) Җитди шул. Ах, ерткычлар! (Комодтан барып акчаларын ала да, санап.) Тукта әле, теге Эльзага квартира өчен акча кертеп чыгыйм. (Звонок шалтырый.) Әнә Ганс кайтты ахры. („Айһай, озакладың Ганс!" дал ишекне ачса, штурмовик белән Эльзаны күргәч, куркып кала.)

Эльза (тезеп китә). Алты ай буена бер пфенниг та түләгәннәре юк бит, әфәндем. Менә сезгә мөрәҗәгать итәргә булдым. (Клара, гаепле кеше шикелле, эндәшми генә башын түбән иеп тора.) Түлиләр икән, менә хәзер түләсеннәр, түләмиләр икән, хәзер үк сөрергә кирәк үзләрен.

Штурмовик. Я, фрау, сез нигә алай квартира акчасын түләмисез?

Клара. Үзем эшсез, кызымның улы газеталар сатып йөрсә дә, ул акча нигә җитә. Тамагыбыз да туймый. Менә кичә туй балдагымны сатып акча юнәттем. Бүген бурычның барсын да түли алам. (Эльзага акча бирә.)

Эльза (акчаны тиз генә алып, кат-кат саный, акаеп Кларага карый). Берәү булса, бу кадәр озак түләми торгам өчен, процент сорар иде, ә миндә ул юк. (Тавышын йомшартып, штурмовикка.) Монсы сезгә хезмәтегез өчен. (Акча бирә, штурмовик башын иеп честь бирә, чыгалар.)

Клара. Үзләренчә хуҗалар, имеш! (Пауза.) Ә Ганс нигә бик озаклады икән? Тизрәк кайтсын иде дә, бәбкәем, явызлар тырнагыннан исән-сау ычкынсын иде.

                                                              Ганс керә.

Клара. Кайттыңмы, күгәрченем?

Ганс. Уф, тәмам йөдәп чыктым, әбкәем. Җәяүләп көчкә барып җиттем. Кат-кат звонок бирдем. Аннан гына теге озын мыеклы швейцар чыкты да: „Ул моннан күчте" диде, хәзерге тора торган урынын өйрәтеп җибәрде. Анда барып чыксам, ул өйдә юк икән. Я, әби, ни эшлибез инде?

Клара.  Булды, күгәрченем, бар да булды.

Ганс. Нәрсә булды?

Клара. Ашарга да, квартира өчен түләргә дә, суга да, электрга да, газга да - барсына да.

Ганс (шатланып). Ничек, кайдан юнәттең?

Клара. Әниеңнең фикердәшләре ярдәм иттеләр.

Ганс. Менә шатлык. Белмиләрме, әнием бәгырем исәнме икән?

Клара. Беләләр. Исән,  ди,   күгәрченем,   исән,   ди.

Ганс. Ура! Яшибез алайса, әби. (Кулларын күтәреп, җырлап бүлмәне әйләнә.)

                    „Булдык без каты

                                                   сугышларда,

                     Үттек без туплар ялкынын.

                     Алга бардылар безнең сафлар

                     Дошман утлары аркылы".

(Әбисенең кайгылы йөзен күргәч, кинәт туктый.) Шушындый шатлык вакытында, Беренче Май, әнинең исәнлек хәбәре ишетелгәндә, әби, син нигә тагын кайгылы күренәсен?

Клара. Юк, кайгырмыйм, болай гына, күгәрченем.

Ганс. Әллә берәр хәл бармы? Әйт, яшермә.

Клара. Шатлык та  бар, улым, кайгы да.

Ганс. Әллә әни турындамы?

Клара. Юк, синең турында.

Ганс. Минем турыда кайгы?

Клара. Безгә аерылырга   туры   килә,   күгәрченем.

Ганс. Ни өчен? Әллә әни мине үз янына алдырамы?

Клара. Юк, сине урлап китәргә йөриләр, ди.

Ганс. Мин акча янчыгы түгел лә. Минем белән ни эшләмәкче булалар икән?

Клара. Сине тоткын итәргә, шулай итеп әниеңнең эзенә төшәргә уйлыйлар икән.

Ганс. Акыллары алтын икән, мине алай тиз генә эләктерә алмаслар.

Клара. Ашыгырга куштылар, күгәрченем. Менә шушы адрес белән барырга. (Язуны Ганска бирә.) Ә мин күрше кибеттән сиңа кайбер кирәк-яракларны алып керим дә, аннан без синең белән саубуллашырбыз. (Сумкасын алып, чыга.)

Ганс (күкрәгенә сугып). Менә ул кыйммәтле әйбер. Урлыйлар диген, ә? Әнинең эзенә төшә алмагач, нинди хәйләгә керешкәннәр. Белмим, Гансны тиз генә алдап булырмы икән соң?

                              Звонок шалтырый, ишектән   Адольф  керә.

Адольф. Кечкенә кеше, Роза Шварц шушында тора идеме?

Ганс. Шушында, ә Сезгә кем кирәк?

Адольф. Миңа Розаның анасы, Клара, яисә аның улы кирәк иде.

Ганс (күкрәгенә сугып). Менә мин Розаның улы - Ганс Шварц, таныш булыйк. (Кулын суза.)

Адольф. Мейер. (Күрешәләр.)

Адольф. Мин әниеңнәр оешмасыннан, сезгә ярдәм белән, ә бусы сиңа. (Ганска бер плитка шоколад бирә.)

Ганс (шоколадны шикләнеп кенә ала). Ничек инде партия оешмасыннан шоколад? (Шоколадны кире биреп.) Рәхмәт, абый, мин шоколад ашарга өйрәнмәгән.

Адольф (халыкка каран). Ашамады бит каһәр, ашаса хәзер йоклап китәр иде. (Ганска.) Ә менә монсы әниеңнән хат! (Хатны сузып) Хатны ышанычлы кешеләр артыннан гына йөртергә туры килә, югыйсә эзгә басалар.

Ганс (конвертны әйләндереп-әйләндереп карый). Абый, нигә моның адрес язуы бер дә безнең әни кулына ошамаган?

Адольф. Әниеңне бу арада бик каты бизгәк тота, ул мескен калтырана-калтырана язгандыр.

Ганс. Әле күптән түгел генә аның исән хәбәрен ишеткән идек.

Адольф. Исән дигән идеме? Һем... Шулай бит ул авыру дигәнең, бүген исән, ә иртәгә аяктан ега. Әниең сине, Ганс, үз янына бик чакырды. Хатында да шуны язган булса кирәк.

Ганс (хатны эченнән генә укып). Язган шул, бик өзелеп чакырган. (Халыкка карап.) Нигә анда әни янына, миңа монда да бик яхшы ич.

Асольф.   Әллә  әниеңне бер дә сагынмыйсыңмы?

Ганс. Сагынам да бит...

Адольф. Ул тора торган җирдә зур бакча бар, анда бер туктамый сандугачлар сайрыйлар. Төрле-төрле җиләк-җимешләр пешеп тора. Ә монда ни бар? Ганс. Монда минем сөекле әбием бар. (Звонок шалтырый, Ганс барып ишекне ача, сөенгән тавыш белән.) Әби, кунак бар, сине көтеп тора. Мине әни янына алып китәргә килгән.

Клара (шикләнеп карый). Саумысыз, кунак. (Күрешә. Халыкка карап.) Кулында бернәрсә дә юк, димәк, безнең кеше түгел, әллә мин күреп бетермимме  икән?

Адольф.   Хәерле   кич, фрау   Клара,   ялгышмасам сез Розаның анасы буласыз?

Ганс. Әйе, ул минем әниемнең анасы һәм минем кадерле әбием.

Адольф. Шулай, фрау Клара, мин оешмадан сезгә ярдәм белән.

Клара. Ул нинди оешма соң? Мин  һич   белмим.

Адольф. Нәрсә белмәмешкә салышасыз, аны инде хәтта Ганс та яхшы белә.   Мин  Роза  иптәштән  хәбәр китердем. Роза иптәш исән-сау, улын үз янына китерүне миңа тапшырды.

Клара. Сез, әфәндем, болай яхшы сайрыйсыз сайравын, ләкин тел төбегезнең кая баруын мин бик яхшы аңлыйм.

Адольф. Аңласагыз алайса менә шул. (Кесәсеннән наган чыгарын аларга төзи.) Ә син киен,  көчек баласы! (Гансны кулыннан читкә тарта.)

Ганс. Әбием! (Әбисенә ташлана.)

Клара. Ах, күгәрченем, тозакка эләктең бит! (Һуштан яза.)

                                                Пәрдә